ΗΝΩΜΕΝΟ ΒΑΣΙΛΕΙΟ: Η Συμφωνία Εμπορίου ΕΕ – ΗΒ και τα εργασιακά δικαιώματα στο Ηνωμένο Βασίλειο μετά το Brexit, Πάνου Καποτά, Επίκουρου Καθηγητή Νομικής Σχολής Πανεπιστημίου του Portsmouth

Μετά από μακροχρόνιες διαπραγματεύσεις και ελάχιστες ημέρες πριν εκπνεύσει η μεταβατική περίοδος που προέβλεπε η Συμφωνία Αποχώρησης,¹ το Ηνωμένο Βασίλειο και η Ευρωπαϊκή Ένωση κατέληξαν σε ένα «συναινετικό διαζύγιο» συνάπτοντας μία Συμφωνία Εμπορίου και Συνεργασίας (ΣΕΣ).² Παρά τον καταρχήν εμπορικό της χαρακτήρα, η ΣΕΣ αποτελεί στην πραγματικότητα έναν δαιδαλώδη οδικό χάρτη των σχέσεων Ευρωπαϊκής Ένωσης και Ηνωμένου Βασιλείου στη μετά Brexit εποχή. Ταυτόχρονα, η ΣΕΣ μπορεί να εξελιχθεί σε καθοριστικό παράγοντα για την (ανα)διαμόρφωση των εργασιακών σχέσεων και την προστασία των εργασιακών δικαιωμάτων στο Ηνωμένο Βασίλειο στο εγγύς μέλλον.

Ο λόγος αυτής της εκτίμησης είναι μάλλον προφανής σε όσους διαβάσουν το Προοίμιο έστω της ΣΕΣ. Ως αντάλλαγμα για τη χωρίς δασμούς πρόσβαση στην κοινή αγορά της ΕΕ και για τις προτιμησιακές ρυθμίσεις σε ορισμένους τομείς οικονομικής και ευρύτερης συνεργασίας,³ η Βρετανική κυβέρνηση αποδέχθηκε να περιληφθεί στη Συμφωνία υποχρέωση των μερών να διατηρήσουν «ισότιμους όρους ανταγωνισμού» (level playing field στο αγγλικό πρωτότυπο) ώστε να «διατηρηθεί το αντίστοιχο υψηλό επίπεδο προστασίας [μεταξύ άλλων] στους τομείς των εργασιακών και κοινωνικών προτύπων» (standards στο αγγλικό πρωτότυπο).⁴ Συγκεκριμένα σε ό,τι αφορά τα εργασιακά δικαιώματα, η υποχρέωση αυτή εξειδικεύεται με μία ρήτρα μη υποβάθμισης (non regression clause) της προστασίας των εργασιακών και κοινωνικών προτύπων,⁵ η οποία πρέπει να διατηρηθεί τουλάχιστον στα επίπεδα που ίσχυαν κατά την ημερομηνία λήξης της μεταβατικής περιόδου (31 Δεκεμβρίου 2020).⁶ Σε αντίθετη περίπτωση, το αντισυμβαλλόμενο Μέρος έχει το δικαίωμα να λάβει μέτρα επανεξισορρόπησης (rebalancing measures στο αγγλικό πρωτότυπο).⁷

Τέσσερα είναι τα βασικά σημεία της ρήτρας μη υποβάθμισης που αξίζουν ιδιαίτερης προσοχής. Το πρώτο είναι ότι η ρήτρα αφορά όλα τα ατομικά και συλλογικά εργασιακά δικαιώματα με μόνη εξαίρεση δικαιώματα που σχετίζονται με την κοινωνική ασφάλιση και τις συντάξεις.⁸ Το δεύτερο, και ίσως σημαντικότερο σημείο, είναι ότι η ρήτρα εφαρμόζεται μόνο στο μέτρο που η ενδεχόμενη υποβάθμιση προστασίας γίνεται με τρόπο τέτοιο που να «επηρεάζει το εμπόριο ή τις επενδύσεις μεταξύ των Μερών».⁹ Το τρίτο είναι ότι για τις διαφορές που μπορεί να προκύψουν σχετικά με την εφαρμογή της ρήτρας¹⁰ δεν εφαρμόζεται ο γενικός μηχανισμός επίλυσης διαφορών που προβλέπει η ΣΕΣ,¹¹ αλλά η ειδικότερη ρύθμιση του άρθρου 6.4.¹² Το τέταρτο είναι ότι, για να επιτραπεί κατά τη Σύμβαση η λήψη μέτρων επανεξισορρόπησης, απαιτείται να έχουν προκύψει «σημαντικές επιπτώσεις στο εμπόριο ή τις επενδύσεις […] ως αποτέλεσμα σημαντικών αποκλίσεων μεταξύ των Μερών»,¹³ οι οποίες είναι απότοκο μονομερών νομοθετικών πρωτοβουλιών που υποβαθμίζουν το επίπεδο προστασίας των εργασιακών δικαιωμάτων.

Αν και είναι ακόμα πολύ νωρίς για ουσιαστικές εκτιμήσεις για την εφαρμογή αυτών των ρυθμίσεων στην πράξη, είναι τουλάχιστον εφικτή μία σύντομη αποτίμηση του πώς διαμορφώνεται καταρχήν το νομικό καθεστώς για την προστασία των εργασιακών δικαιωμάτων στο Ηνωμένο Βασίλειο. Το κεντρικό ζήτημα είναι η επιρροή που θα (εξακολουθήσει να) έχει το Ενωσιακό εργατικό δίκαιο ενόψει των ρυθμίσεων της ΣΕΣ αλλά και ενόψει του βρετανικού Νόμου για την Ευρωπαϊκή Ένωση (Αποχώρηση) του 2018 (εφεξής Νόμος Αποχώρησης).¹⁴ Ο Νόμος Αποχώρησης προέβλεψε, αφενός, την κατάργηση του Νόμου των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων του 1972,¹⁵ με τον οποίον το Ηνωμένο Βασίλειο εντάχθηκε στην Ευρωπαϊκή Ένωση (τότε ακόμα Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα) και, αφετέρου, την ενσωμάτωση στην εσωτερική έννομη τάξη όλων των κανόνων του Ενωσιακού δικαίου που (θα) ήταν σε ισχύ κατά τον χρόνο της οριστικής εξόδου από την ΕΕ,¹⁶ δηλαδή την ημερομηνία λήξης της μεταβατικής περιόδου. Αυτό το διατηρηθέν Ενωσιακό δίκαιο¹⁷ (retained EU law) προσδιορίζει το «επίπεδο προστασίας» από το οποίο δεν επιτρέπεται υποβάθμιση σύμφωνα με τη ΣΕΣ.¹⁸

Κρίσιμος, επομένως, αναμένεται να είναι ο ρόλος των βρετανικών δικαστηρίων που θα κληθούν να ερμηνεύσουν το διατηρηθέν Ενωσιακό δίκαιο. Οι σχετικές ρυθμίσεις του Νόμου Αποχώρησης δημιουργούν ένα πολύπλοκο νομικό σχήμα που δεν είναι εύκολο να αποκρυπτογραφηθεί. Το άρθρο 6 του Νόμου Αποχώρησης προβλέπει ότι ερμηνευτικά ζητήματα που ανακύπτουν σχετικά με την ισχύ, την έννοια ή τα αποτελέσματα κανόνων του διατηρηθέντος Ενωσιακού δικαίου πρέπει να αντιμετωπίζονται σύμφωνα με τη νομολογία του ΔΕΕ (μέχρι 31 Δεκεμβρίου 2020) και τις γενικές αρχές του Ενωσιακού δικαίου.¹⁹ Επιπλέον, το άρθρο 5 προβλέπει ότι η αρχή της υπεροχής του Ενωσιακού δικαίου εξακολουθεί να εφαρμόζεται για την ερμηνεία, τη μη εφαρμογή ή την αναίρεση οποιασδήποτε τροποποίησης κανόνων του διατηρηθέντος Ενωσιακού δικαίου που έγινε μετά την ημερομηνία οριστικής εξόδου.²⁰ Αλλά το Ανώτατο Δικαστήριο (UK Supreme Court) δεν δεσμεύεται από τη νομολογία του ΔΕΕ σχετικά με το διατηρηθέν Ενωσιακό δίκαιο²¹ και μπορεί να αποκλίνει από την ερμηνεία του ΔΕΕ εφόσον τηρήσει τις ίδιες προϋποθέσεις που απαιτούνται για να αποκλίνει από δική του προηγούμενη νομολογία.²²

Όπως γίνεται εύκολα αντιληπτό, η ρήτρα μη υποβάθμισης των εργασιακών δικαιωμάτων προσφέρει, καταρχήν, ένα δίχτυ ασφαλείας στους εργαζόμενους στο Ηνωμένο Βασίλειο, αλλά η ουσιαστική της αξία θα κριθεί στην πράξη. Είναι σαφές ότι η επιλογή της Ευρωπαϊκής Ένωσης να επιμείνει σε ισότιμους όρους ανταγωνισμού στοχεύει πρωτίστως στη θωράκιση της κοινής αγοράς και όχι στην προστασία των εργαζομένων σε μια τρίτη χωρά. Ως εκ τούτου, απομένει να φανεί πόσο στενά θα παρακολουθούν οι θεσμοί της Ένωσης τις νομοθετικές και νομολογιακές εξελίξεις στη Μεγάλη Βρετανία και πόσο σύντομα η βρετανική κυβέρνηση θα επιλέξει να δοκιμάσει τα αντανακλαστικά της άλλης πλευράς.